Խաչակրաց արշավանքները և Հայաստանը

Խաչակրաց արշավանքները, չնայած կարգախոսին, բնավ Ավետյաց երկիրն ազատագրելու նպատակ չէին հետապնդում: Դրանք Եվրոպայում աջացած սոցիալական, քաղաքական ճգնաժամի հետևանք էին:

Բանն այն է, որ Եվրոպայում ֆեոդալիզմի ժամանակաշրջանում առկա հողատիրության ձևը ժառանգական իրավունքից զրկում էր իշխող ազնվականի կրտսեր զավակներին: Եվ ազնվականների կրտսեր զավակները, որոնք հայոց աստիճանակարգում հայտնի էին սեպուհ անվամբ, սպառնալիք դարձան եվրոպական միապետների և իշխող հասարակարգի համար: Հարկ էր որևէ կերպ ուղղորդել այդ ուժը, և եվրոպական գահակալներն իրենց հայացքը հառեցին Արևելք, կազմակերպեցին առաջին խաչակրաց արշավանքը` դրան տալով սրբազան պատերազմի բնույթ:

Սրբազան պատերազմն ու Հիսուսի գերեզմանն ազատագրելու կոչերը սոսկ ձևական պաստառ էին խաչակիրների բուն նպատակները կոծկելու համար: Վկա չորրորդ արշավանքը, երբ խաչակիրները գրավեցին քրիստոնյա Բյուզանդիայի մայրաքաղաք Կոստանդնուպոլիսը, երկիրը մասնատեցին, քաղաքն ավերեցին ու կողոպուտի ենթարկեցին:

Խաչակրաց արշավանքները դեպի Արևելք տևեցին գրեթե 200 տարի՝ 1095-1291 թթ. և մեծ հետք թողեցին Արևելքի ժողովուրդների պատմության վրա:

Միամիտ են այն պատմաբանները, որոնք խաչակրաց արշավանքներում ազնիվ մղում են տեսնում: Եվրոպայից խաչակիր ասպետների բանակում Արևելք տեղափոխվեց հասարակության տականքը՝ բախտախնդիրներ, թալանչիներ, գողեր, ավազակներ: Նրանց միավորող երկու մղում կար՝ թալան ու կրոնական մոլուցք:

Խաչակրաց արշավանքներին, բնականաբար, առնչվեցին նաև հայերը: 1080 թ., Ռուբեն Ա Ռուբինյանը (1080-1095) Լեռնային Կիլիկիայում հայկական անկախ իշխանապետություն հաստատեց: Ռուբինյանները ստիպված էին իրենց դիրքերն ամրապնդելու համար պայքարել թե՛ բյուզանդական կայսրության, թե՛ սելջուկների դեմ:

Այս իմաստով՝ խաչակրաց առաջին արշավանքը շատ բարենպաստ էր հայերի համար: Խաչակիրները հետ մղեցին սելջուկներին Լեռնային Կիլիկիայի հարակից շրջաններից, ինչը հնարավորություն տվեց հայերին գրավելու և հաստատվելու Դաշտային Կիլիկիայում:

Սակայն ասել, թե խաչակիրները հայության նկատմամբ բարյացկամ էին տրամադրված` սխալ կլինի: Նրանք կարճ ժամանակամիջոցում ոչնչացրին Հյուսիսային Միջագետքում և Սիրիայի տարածքում գտնվող հայկական իշխանությունները: Սակայն խաչակիրներին անհրաժեշտ էր Կիլիկիայի հայոց պետությունը, որ ապահովում էր խաչակիր ասպետների թիկունքն ու ըստ հարկի նյութական, ռազմական աջակցություն էր ցուցաբերում:

Եվ իրավ, Կիլիկիո իշխողներից Կոստանդին I-ը (1095-1100) սերտ համագործակցեց խաչակրաց առաջին արշավանքի հետ և ընդլայնեց իր տիրույթները նաև նրանց միջոցով: Խաչակիրները Կոստանդին I-ին շնորհեցին կոմսի և բարոնի կոչում, նաև «Լեռների իշխան» տիտղոսը:

Շուտով Արևելքում ձևավորվեցին խաչակիրների պետությունները: Առաջինը` Եդեսիայում, որտեղ եվրոպացի ասպետները, սպանելով Եդեսիայի իշխանության հայ տիրակալին, կոմսություն ստեղծեցին: Ապա հետևեց Անտիոքի դքսության, Երուսաղեմի թագավորության, Տրիպոլիի կոմսության, Կիպրոսի թագավորության կազմավորումը:

Շուտով ձևավորվեցին նաև խաչակիր օրդենները, որոնք իրենցից ամրակուռ պետություն էին ներկայացնում: Մեկ էական տարբերությամբ միայն. խաչակիրների այս օրդեն-տերությունները սահմաններ չունեին:

Երուսաղեմի թագավորության պաշտպանության նպատակով հիմնվեցին հոգևոր-ասպետական միաբանություններ, որոնց անդամները միաժամանակ վանականներ էին և ասպետներ։ Խաչակիրները երդվում էին լինել չքավոր, տարածել քրիստոնեություն, չամուսնանալ և պայքարել անհավատների դեմ:

Խաչակիր օրդեններն ուրույն կառուցվածք ունեին: Օրդենի գլուխ կանգնած էր մագիստրոսը կամ Մեծ վարպետը, որին ենթակա էին պրովինցիալ մագիստրոսներն ու պրիորները և մյուս գործակալները՝ մարշալները, կոմանդորներն ու գունդստաբլները, որ խաչակիր զորքերի հրամանատարներն էին։ Վերջիններից կազմված Էր օրդենի խորհուրդը` մեծ մագիստրոսի նախագահությամբ։ Մեծ մագիստրոսների նստավայրը նախ Երուսաղեմն էր, ապա՝ Կիպրոսը:

Խաչակիր օրդենները բացարձակ հեղինակություն էին վայելում աշխարհում: Նրանց ենթարկվում էին անգամ Կիպրոսի և Երուսաղեմի թագավորները: Իսկ իրենք ընդունում էին միայն Հռոմի պապի հեղինակությունը, որ բոլոր խաչակիրների կողմից գերագույն իշխանություն էր ընկալվում:

Օրդենները կայուն և հզոր ֆինանսական համակարգ էին ստեղծել: Նրանք նաև մեծ տոկոսադրույքով գումարներ էին հատկացնում Արևելքի և Եվրոպայի իշխողներին:

Խաչակիրների տնտեսական հզորությունը հիմնված էր նվաճումների, ավարի, թալանի միջոցով ձեռք բերված հսկայական կարողության վրա։ Արևելքում միայն Տաճարականների օրդենն ուներ 1000 գյուղ մարգագետիններով, այգիներով, ձկնորսարաններով, շուկաներով և խանութներով։ Բացի այդ, նրանք իշխում էին բազմաթիվ ամրոցների և բերդերի վրա, Երուսաղեմի, Տրիպոլիի, Անտիոքի, Կիպրոսի և Կիլիկիո քաղաքներում ունեին իրենց գործատներն ու զորանոցները։

Առաջինը կազմավորվեց Տաճարականների օրդենը, որը 1119 թ. ինը ասպետներ հիմնեցին Երուսաղեմում ՝ իրենց առաջնորդ ընտրելով Գուգո դը Պայենին: Նրանք երդվեցին աղքատ ու ժուժկալ ապրել: Տաճարականների կնիքի վրա, որպես աղքատության նշան, պատկերված էին երեք ասպետներ՝ նստած մեկ ձիու վրա: Տաճարականներն իրականում աշխարհի ամենահարուստ օրդենը դարձան:

Տաճարականների ուխտի կոչն էր` «Կեցցե Աստված, սրբազան սեր»: Ուխտի առաջին մեծ մագիստրոսը հենց Գուգո դը Պայեն Շամպանացին էր: Ի դեպ, Պայեն նշանակում է հեթանոս: Ուխտի լրիվ անունն էր` «Աղքատ զինվորը Քրիստոսի և Սողոմոնի տաճարի»:

Սկզբնական շրջանում միաբանության հիմնական գործառույթն էր ուխտագնացների պաշտպանությունը: Երուսաղեմի թագավոր Բոլդուին II-ը ասպետներին տրամադրեց Երուսաղեմի տաճարի հարավարևելյան մասում Ալ Ակսա մզկիթը, որը լինելու էր միաբանության կենտրոնը: Այդ ժամանակվանից միաբանությունը կոչվեց Տաճարի միաբանություն, իսկ ասպետներին անվանում էին Տաճարական (տամպլիեր):

1139 թ. Ինոկենտիոս Բ պապի հրամանով Տաճարականները մեծ արտոնություն ստացան՝ առանց հարկ վճարելու անցնել ցանկացած սահմանով: Պապը նաև կարգադրեց բոլոր կաթոլիկներին հաշվետու և ենթակա լինել Տաճարականներին:

Տաճարականները չէին ենթարկվում որևէ իշխանության, բացի իրենց մագիստրոսից:

Տաճարականը կարող էր հոժարակամ դառնալ Ուխտի անդամ, սակայն կամավոր հեռանալ չէր կարող: Ուխտի տասնյակ հազարավոր անդամներ, ցրված աշխարհով մեկ, միմյանց հետ կապված էին գաղտնիության, հնազանդության, կարգապահության երդումով: Նրանց իրավունքները հավասար էին, և հայ պատմիչները, խոսելով խաչակիրների մասին, նրանց անվանում են Եղբայրներ կամ Քրիստոսի զինվորներ:

Տաճարականների իրական նպատակը Սողոմոնի տաճարի գանձերը գտնելն ու համաշխարհային տիրապետության հասնելն էր: Տաճարականների Կանոնագրքի հեղինակը վանական Բեռնարն էր:

Տաճարականները ասսասիների նման հագնում էին ճերմակ երկար զգեստ` մեջքին կարմիր խաչ: Նրանք մեկ տարվա ընթացքում կառուցեցին 69 աբբայություն և հավաքեցին հսկայական բանակ:

Կարճ ժամանակում Տաճարականներն ահռելի կարողություն դիզեցին: Արշավանքների ժամանակ, երբ գերվեց Ֆրանսիայի Լյուդովիկոս IX Սուրբ արքան, մահմեդականները նրա համար որպես փրկագին պահանջեցին ահռելի գումար` 25.000 լիվր ոսկով: Եվրոպայի ոչ մի երկիր չկարողացավ տալ այդ գումարը: Միայն Տաճարականները, առանց սակարկելու, վճարեցին ու ազատեցին արքային:

Նրանց համար սրբություն չկար: Տաճարականներն անգամ պատերազմներում գումարով մահմեդականների համար հաղթանակ, հողեր ու քաղաքներ էին ապահովում, ամրոցներ էին ծախում` իրենց օրդենի փողը և շահը գերադասելով կրոնականից, համաքրիստոնեական արժեքներից: Տաճարականները հզոր ֆինանսական կայսրության շնորհիվ կարճ ժամանակում դարձան աշխարհի ամենաազդեցիկ կազմակերպությունը:

Տաճարականները կատարելագործեցին բանկային փոխանցումների համակարգը, որ միջնադարում կիրառում էին հայ վաճառականները: Գրված մուրհակով աշխարհի ցանկացած անկյունում վաճառականը կարող էր անհրաժեշտ գումարը ստանալ Տաճարականների կառույցներից:

Տաճարականների ուխտը ապազգային, բայց տնտեսական և հոգևոր-քաղաքական առումներով կուռ կառույց էր: «Երդվի՛ր և երդմնազանց եղիր, բայց մի՛ բացիր գաղտնիքը»,- ահա նրանց սկզբունքը:

1306 թ. նրանք Փարիզում փրկեցին Ֆիլիպ Գեղեցիկին ու գահ բարձրացրին: Ֆիլիպը երախտամոռ գտնվեց և ցանկացավ թալանել Ուխտը: Նա Կլեմենտ պապի հետ դաշինք կապեց ու մեկ օրվա մեջ ողջ Ֆրանսիայում ձերբակալեց բոլոր հայտնի Տաճարականներին: Մեծ մագիստրոս Ժակ դը Մալեն այրվեց խարույկի վրա: Վերջին պահին նա սպառնաց արքային ու Պապին, թե մի տարի անց նրանց ահեղ դատաստանի կկանչի: Եվ իրոք, ուղիղ մի տարի անց նույն օրը պապն ու արքան մահացան խորհրդավոր պայմաններում:

Բայց Տաճարականների ուխտը, այնուամենայնիվ, թուլացավ: 1737 թ. նրանք վերափոխված անվամբ` որպես «Ազատ որմնադիրների կազմակերպություն», վերստին հռչակեցին իրենց գոյության մասին: Ինչու՞ որմնադիր, որովհետև մասոնները կարծում էին, թե իրենք Սողոմոնի տաճարի հոգևոր վերակառուցողներն են:

Սուրբ Հովհաննեսի հիվանդախնամ կամ հյուրընկալների օրդենը կազմակերպվեց Երուսաղեմում, 1170 թ.:

Հյուրընկալների օրդենի հետ սերտ հարաբերություններ ունեին Կիլիկիո հայ իշխողները: Դեռևս Թորոս Բ իշխանը Հյուրընկալների օրդենին որպես կացարան հանձնեց Սիրիային սահմանակից ծովափնյա Սարատա ամրոցը:

1210 թ. Սելևկիա քաղաքն իր շրջապատով Հյուրընկալներին նվիրեց Լևոն Բ արքան:

Հիվանդախնամների (Երուսաղեմի Սուրբ Հովհաննեսի հիվանդախնամներ) հոգևոր-ասպետական միաբանությունը գործում է մինչ օրս:

Դեռևս 1080 թ. Երուսաղեմում ուխտագնացների համար հիվանդանոց էր բացվել: Երուսաղեմը գրավելուց հետո միաբանությունն այնտեղ հաստատվեց: Սկզբնական շրջանում միաբանությունը զբաղվում էր միայն հիվանդախնամությամբ, սակայն շուտով նաև զինված միավորներ է ձևավորում, որոնք շատ արագ զգալի ուժ են դառնում:

Հիվանդախնամ ասպետները կրում էին սև թիկնոց՝ սպիտակ խաչով:

Միաբանությունը ոչ ոքի ենթակա չէր, բացի պապից, տասանորդ չէր վճարում և իրավունք ուներ տնօրինելու սեփական հոգևոր կառույցները: Երուսաղեմի թագավորության ժամանակահատվածում միաբանությանն էին պատկանում 7 խոշոր ամրոցներ և 140 այլ բնակավայրեր: Նրանց հզորության երկու հիմնական հենակետերն էին Կրակ դը Շեվալյե ամրոցը Երուսաղեմում և Մարգատ ամրոցը Անտիոքում:

Հետագայում, երբ մահմեդականները գրավեցին Երուսաղեմը, Հիվանդախնամների միաբանությունը տեղափոխվեց Հռոդոս` դառնալով դրա տիրակալը, ապա տեղափոխվեց Մալթա, որն այդ ժամանակ Իսպանիայի տիրապետության տակ էր: Երբ Նապոլեոն Բոնապարտը 1798 թ. գրավեց Մալթան, ռուսաց կայսր Պավել I-ը, որ միաբանության անդամ էր, նրանց ապաստան տվեց Սանկտ Պետերբուրգում: 1834 թ. միաբանությունը հիմնավորվեց Հռոմում: Հիվանդախնամների միաբանության կենտրոնն այժմ Մալթա կղզին է:

1188 թ. հերցոգ Ֆրիդրիխ Շվաբացու կողմից ստեղծվեց գերմանական ծագմամբ Տևտոնական օրդենը: Օրդենի ասպետները սպիտակ թիկնոց էին կրում, վրան՝ սև խաչ:

Սկզբնական շրջանում միաբանությունը ենթակա էր տեղական եպիսկոպոսին և հիվանդախնամների միաբանության մի մասն էր կազմում: 1191 թ. պապական բուլլայում միաբանությունը հիշատակվում է որպես «Երուսաղեմի Սուրբ Մարիի եկեղեցու տևտոնական եղբայրություն»: 1196 թ. միաբանությունը դարձավ հոգևոր-ասպետական, որի խնդիրն էր գերմանացի ասպետների պաշտպանությունը, հիվանդների բուժումը, կաթոլիկ եկեղեցու թշնամիների դեմ պայքարը:

1220 թ. Տևտոնական միաբանությունը տեղակայվեց Էշենբախ քաղաքում` հետագայում տիրելով ողջ Նյուրնբերգը:

Տևտոնական օրդենը գործունեություն է ծավալել հիմնականում Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայում, սակայն որոշ գործեր ուներ Արևելքում և առնչություն է ունեցել հայության, մասնավորապես՝ Կիլիկիայի թագավորության հետ:

Ձախողվելով Արևելքում՝ Տևտոնականներն իրենց գործունեությունը ծավալեցին հենց Արևելյան Եվրոպայում՝ ձգտելով ընդարձակել իրենց ազդեցությունը հատկապես ռուսական հողերի հաշվին: Սակայն, 1242 թ. Յարոսլավի Մեծ իշխան Ալեքսանդր Յարոսլավիչը Չուդ լճի մոտ ջախջախեց տևտոնականներին: Սրանք հետ քաշվեցին Եվրոպա:

XIII-XVI դարերում Տևտոնական օրդենը զենքի ուժով քրիստոնեացրեց Բալթյան ավազանի հնադավան ցեղերին և հնադավան պրուսացիներին: Տևտոնականների օրդենն այսօր էլ գործում է բարեգործական ընկերության շղարշի տակ:

Իսկ Արևելքում, չդիմանալով Հյուրընկալների և Տաճարականների մրցակցությանը, Տևտոնական օրդենը վասալական կախման մեջ մտավ Կիլիկիայի հայոց թագավորությունից, և հայոց արքաները նրանց որոշ շնորհների արժանացրին: Հայոց Լևոն Բ և Հեթում Ա արքաները տևտոնականներին շնորհեցին Ամուտ և Հարոնիա ամրոցները: Տևտոնականների մի զինված խումբ հայոց արքաներին թիկնազորի ծառայություն էր մատուցում:

Առհասարակ, օրդենների և Կիլիկյան թագավորության հարաբերությունները բարդ ու հակասական էին: Սովորաբար հայոց թագավորի ու օրդենների միջև վեճերը հարթում էր Հռոմի պապը: Բայց Կիլիկիայի հայ թագավորները միշտ չէ, որ ենթարկվում էին պապի կարգադրություններին և հաճախ իրենք էին պատժում ուխտադրուժ ու անհնազանդ վասալ օրդեններին` զրկելով նրանց վասալական ծառայության դիմաց ստացած կալվածքներից։

XII դարում Հաստիջ ամրոցի պատճառով Կիլիկիո իշխանապետ Թորոս II-ը բախվեց Տաճարականների օրդենի հետ: Հայոց իշխանը զինվորական ծառայության դիմաց ամրոցը տվել էր նրանց: Սակայն նրանք չկատարեցին իրենց պարտականությունները: Երբ բյուզանդացիները գրավեցին Հաստիջը, Թորոսը վերագրավեց այն և չվերադարձրեց Տաճարականներին: Տաճարականներն ըմբոստացան: Պատերազմ ծագեց, որն ավարտվեց հայոց իշխանի հաղթանակով:

Քաղաքական այլ կուրս ընտրեց Մլեհ իշխանը, որ դաշնակցելով մահմեդական իշխանությունների հետ՝ մի շարք հաղթանակներ տարավ խաչակիր օրդենների նկատմամբ՝ զրկելով նրանց տիրույթներից: Սակայն դա հարուցեց հայ հոգևորականության զայրույթը, ինչի հետևանքով Մլեհը դավադրաբար սպանվեց:

Մլեհի հաջորդը՝ Ռուբեն II-ը, պատերազմեց Անտիոքի դքսության դեմ, որին աջակցում էին Տաճարականները: Հայոց իշխանը պարտվեց և գերվեց, սակայն նրա եղբայրը և հաջորդը՝ Լևոն II-ը, շտկեց իրավիճակը:

Լևոն արքան նախ Անտիոքի դքսին զսպելուց հետո սերտացրեց համագործակցությունը խաչակիրների հետ` ձգտելով նրանցից արքայական թագ ստանալ: Եվ իրավ, 1198 թ. հունվարի 6-ին Տարսոնում Լևոն II-ը լատինական ծեսով օծվեց հայոց թագավոր: Սակայն հետագայում Լևոնի և խաչակիրների հարաբերությունները վատացան: 1199 թ. Լևոն II-ը կռվում էր Տրիպոլիի կոմսի դեմ Անտիոքի ժառանգության կապակցությամբ։ Կիլիկիայի թագավորի վասալ Տաճարական օրդենն անցավ Տրիպոլիի դուքսի կողմը, ինչի հետևանքով Լևոն II-ը գրավում է նրան ենթակա Գաստոն ամրոցը և չի վերադարձնում նույնիսկ Ինոկենտիոս 9-րդ պապի կարգադրությունից հետո: Պապը հայոց արքային բանադրանքի ենթարկեց:

1220-ական թվականներին նույն բախտին են արժանանում նաև Հյուրընկալների ունեցած տիրույթները Կիլիկիայի Սելևկե նահանգում, որոնք Լևոն II-ը շնորհել էր խաչակիրներին զինվորական ծառայության դիմաց: Լևոն II-ը Հյուրընկալներին շնորհի էր արժանացրել, քանզի նրանք, հակառակ պապի կամքի, ռազմական օգնություն էին ցուցաբերել հայոց արքային ընդդեմ Տրիպոլիի իշխանի։ Լևոն արքան Հյուրընկալներին էր նվիրել նաև Մալլոս նավահանգստի մոտ գտնվող բազմաթիվ գյուղեր, ինչպես նաև Կանամելլայի նավահանգիստը՝ երկու տարի օգտագործման իրավունքով: Փոխարենը` խաչակիրները տարեկան 400 զինվոր էին տրամադրում հայոց բանակին: Հետագայում հայոց արքան Հյուրընկալներին վաճառեց ևս մեկ ամրոց և նավահանգիստ:

Լևոն II-ի մահից հետո խաչակիր օրդենները՝ Հյուրընկալներն ու Տաճարականները, փորձեցին խառնվել Կիլիկիայում գահակալական պայքարին: Կոստանդին Գունդստաբլը ցանկանում էր արքայադուստր Զաբելին ամուսնացնել իր որդի Հեթումի հետ: Զաբելը, որ դեմ էր ամուսնությանը, ապաստանեց Հյուրընկալների մոտ: Վերջիններս չէին ցանկանում նրան հայոց արքունիք վերադարձնել` կամենալով նրան ամուսնացնել որևէ խաչակիր ասպետի հետ և այդպիսով գրավել հայոց գահը, բայց հայոց թագավորահայր Կոստանդին Գունդստաբլն արագ չափավորեց նրանց ախորժակը:

Մինչ այդ, երբ Զաբելին ամուսնացրին Անտիոքի գահաժառանգ Ֆիլիպի հետ, վերջինս, աջակից ունենալով խաչակիրներին, ձգտեց լատինացնել հայոց արքունիքը: Հայ իշխաններին հետին պլան մղելով՝ Ֆիլիպ արքան խաչակիրների էր նշանակում կարևորագույն պաշտոններում: Ի վերջո, հայ ավագանին ապստամբեց, Ֆիլիպին կալանավորեց և բանտ նետեց, այնտեղ էլ նա մահացավ:

Լևոնի փեսան և հաջորդը՝ Հեթում I-ը (1226-1270), Տաճարականներին նոր արտոնություններ շնորհեց: Բացի կալվածքներից, նրանց իրավունք տվեց երկրի տարածքում ազատ շրջագայել, առևտուր անել, գործատներ հիմնել, շնորհեց նաև հարկային արտոնություններ: Բայց խաչակիրները միշտ չէ, որ կատարում էին իրենց զինվորական պարտավորությունները:

1317 թ. Օշին արքան դարձյալ պատժեց Հյուրընկալներին, նրանցից խլեց կալվածքները զինապարտության մասին պայմանավորվածությունը խախտելու համար: Մինչ այդ՝ Լևոն IV-ը նույնպես Տաճարականներից մի քանի ամրոցներ էր խլել ու վտարել տիրույթներից:

Այսպես թե այնպես, եթե խաչակիրների ներկայությունը սկզբնական շրջանում Կիլիկիայում դրական ազդեցություն ունեցավ, հայ և եվրոպացի իշխողների շահերը համընկնում էին, համագործակցում էին, ապա Երուսաղեմի նվաճումից հետո խաչակիրները կտրուկ փոխեցին իրենց դիրքը հայոց թագավորության նկատմամբ և, ի վերջո, նպաստեցին Կիլիկիայի հայկական թագավորության քայքայմանն ու կործանմանը:

Սակայն շուտով մահմեդականները մեկը մյուսի հետևից ոչնչացրին Արևելքում խաչակիր պետությունները և տարածաշրջանում միակ քրիստոնյա երկիրը մնաց Կիլիկյան թագավորությունը: Եվրոպական միապետներն ու Հռոմի պապը փորձեցին Կիլիկիան ներառել իրենց քաղաքական և տնտեսական ազդեցության ոլորտը:

Խաչակիրների ազդեցությունը երկրում հետզհետե մեծանում էր: Անգամ 1307 և 1309 թթ. Սիսում և Ադանայում Օշին արքան ժողով հրավիրեց, և հայոց երկիրը պաշտոնապես կաթոլիկություն ընդունեց: Սա ավելի սրեց հակասությունները երկրում:

Կիլիկիայի թագավորության հոգեվարքը շարունակվում էր: Շուտով Կիլիկիո գահին հաստատվեցին հենց լատինական ծագմամբ Լուսինյանները: Նրանց ներկայացուցիչ Լևոն VI Լուսինյանն (1373-1375) էլ եղավ Կիլիկիայի հայոց թագավորության վերջին գահակալը: 1375 թ. մամլուքները գրավեցին Սիս մայրաքաղաքն ու վերջ դրեցին հայոց թագավորությանը: