1877-1878 թթ-ի ռուս-թուրքական պատերազմից հետո ծավալվեց հայ ազգային ազատագրական պայքարը:
Այս պայքարը ղեկավարելու և ուղղորդելուն էր միտված հայ ազգային կուսակցությունների ստեղծումը:
Արմենական կուսակցություն
Այս կուսակցության գաղափարական հիմնադիրը Մկրտիչ Փորթուգալյանն էր:
Փորթուգալյանը 1885թ-ի մարդին վտարվեց Վանից, որտեղ հիմնել էր Կեդրոնական վարժարանը:
Փորթուգալյանը հաստատվեց Մարսելում, որտեղ 1885թ-ի հուլիսից սկսեց հրապարակել «Արմենիա» թերթը:
Այս թերթի տպաքանակի 2/3 սպառվում էր Ռուսաստանում և Արևմտյան Հայաստանում:
Փորթուգալյանի աշխատանքը տվեց իր պտուղները և 1885թ-ի աշնանը հիմնադրվեց Արմենական կուսակցությունը` Վան քաղաքում:
Հիմնադիրներն էին հանդիսանում Մկրտիչ և Գրիգորիս Թերլեմեզյան եղբայրները, Ռուբեն Խանջյանը:
Որոշ ուսումնասիրողների կարծիքով Արմենակյանների համար ծրագիր է հանդիսացել Ռաֆայել Պատկանյանի «Վարդապետարան Հայաստանի ազատության» գրքույկը:
Այլ մասնագետներ գտնում են, որ կուսակցությունն ունեցել է իր ծրագիրը և այն գաղթնազերծվել է II համաշխարհային պատերազմից հետո:
Այս ծրագրով ի տարբերություն ավելի ուշ հանդես եկած Հնչակյանների և Դաշնակների, Արմենականները գտնում էին, որ ազատագրական պայքարում չարժե դաշնակցել օտար ազգերի հետ:
Ո՛չ քրդերը, ո՛չ թուրքերը միևնույն մշակութային-կրթական մակարդակի վրա չեն, քան հայերը և այս ժողովուրդները ունեն տրամագծօրեն հակառակ շահեր:
Արմենական կուսակցության ղեկավար Մկրտիչ Թերլեմեզյանը (Ավետիսյան) ճիշտ էր համարում կուսակցության գոյության առաջին շրջանում թուրքական իշխանությունների դեմ բացահայտ հանդես չգալ, այլ զենք կուտակել, ստեղծել զինված ջոկատներ և միայն հարմար պահին համընդհանուր ապստամբություն բարձրացնել:
Սակայն 19-րդ դարի 90-ական թթ-ին սկիզբ առած զանգվածային կոտորածները ստիպեցին Արմենականներին ժամանակից շուտ բացահայտ գործել:
1986թ-ի Վանի պաշտպանությունը գլխավորեցին արմենականները:
Վերջիններս նյութական և մարդկային ծանր կորուստեր կրեցին ու ստիպված էին ազատագրական պայքարում իրենց ղեկավար դերը զիջել հնչակյանների և Դաշնակների ցանկություններին: